ΤΟ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΑΛΚΗΣ ΖΕΗ: ΑΠΟ ΤΟ «ΕΓΩ» ΣΤΟ «ΕΜΕΙΣ»

Κοινωνικά ζητήματα, προσωπικά βιώματα, νεότερα και σύγχρονα ιστορικά γεγονότα είναι οι κύριοι άξονες του πεζογραφικού έργου της Άλκης Ζέη, είτε αυτό απευθύνεται σε παιδιά είτε σε ενηλίκους. Οι δεσπόζουσες αυτές θεματικές κατατίθενται λογοτεχνικά με μια πολυεπίπεδη και επιμελημένη γραφή που ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις όλων των αναγνωστών των έργων της.

Η Άλκη Ζέη ανήκει στους συγγραφείς της μεταπολεμικής γενιάς και είναι από τους κύριους εκπροσώπους της μεταπολεμικής λογοτεχνίας, όχι μόνο με το έργο της για ενηλίκους (Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα – 1987, Η δωδεκάτη γιαγιά και άλλα… – 2000, Τα σπανιόλικα παπούτσια – 2010), αλλά κυρίως με τα μυθιστορήματά της που απευθύνονται σε μεγάλα παιδιά. Μέσα από την αντιπαράθεση και από τη σύνθεση των θέσεων ενηλίκων, συχνά με νεανική σκέψη και αντίληψη της πραγματικότητας, και ανηλίκων με την αθωότητα, την παρθενικότητα της παιδικής ματιάς και την ανατρεπτική διάθεση, η ΑΖ διαμορφώνει ένα ύφος γραφής φυσικό, ρεαλιστικό και αβίαστο, χωρίς διδακτισμούς, με χιούμορ και ειρωνεία που μετατρέπει τη σκληρή και ωμή πραγματικότητα σε συναρπαστική μυθοπλασία, πρόσφορη στον αναγνώστη για αναζητήσεις και προβληματισμούς.

Βασικό γνώρισμα όλων των βιβλίων της η βιωμένη πραγματικότητα και η άμεση εμπειρία. Η Άλκη Ζέη, εκτός από την Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, έχει γράψει και δύο άλλα βιβλία που απευθύνονται σε ενηλίκους, τη Δωδεκάτη γιαγιά και άλλα… και τα Σπανιόλικα παπούτσια και άλλες ιστορίες, τα οποία αποτελούνται από σύντομες καθαρά αυτοβιογραφικές αφηγήσεις, στις οποίες γίνεται αναφορά σε υπαρκτά πρόσωπα της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής της χώρας ή και άλλων χωρών, πρόσωπα που γνώρισε η ίδια η συγγραφέας, όπως είναι ο Κ.Βάρναλης, ο Ν.Καββαδίας, ο Οδ.Ελύτης, ο Ανδ.Εμπειρίκος, η Α.Συνοδινού, η Β.Μανωλίδου, ο Εντουάρντο ντε Φιλίππο, η Νανά Καλλιανέση, η Έλλη Παππά, η Διδώ Σωτηρίου, ο Ελ.Βενιζέλος, ο Κάρολος Κουν, η Μελίνα Μερκούρη και πολλοί άλλοι.

Στα βιβλία αυτά το «εγώ» και το «εμείς» συμπλέκονται, καθώς μνημονεύονται ιστορικές στιγμές και γεγονότα, προσωπικά συναισθήματα, διατυπώνονται εσώτερες σκέψεις που αναβιώνουν περιόδους της ζωής της συγγραφέως, πολλές από τις οποίες συμπίπτουν με δραματικά γεγονότα της ιστορίας του τόπου μας, όπως συμβαίνει στην «Οδό Λευκωσίας» και στα Σπανιόλικα παπούτσια. Άλλα κείμενα αναφέρονται σε σημαντικά πολιτιστικά γεγονότα, όπως είναι η συμβολή του εκδοτικού οίκου ΙΚΑΡΟΣ στην πνευματική ζωή της Αθήνας. Τα αμιγώς αυτοβιογραφικά αυτά αφηγήματα, πέρα από τη λογοτεχνική αξία τους, παίζουν και ρόλο παρακειμένων στο καθαυτό λογοτεχνικό της έργο, καθώς προσφέρουν στοιχεία που συμβάλουν στην ερμηνεία των θεματικών της επιλογών, των εμπνεύσεών της, στις λογοτεχνικές, κοινωνικές και ιδεολογικές της επιρροές. Τα υφολογικά τους χαρακτηριστικά (απλότητα, αμεσότητα λόγου, χιούμορ) καθιστούν τα κείμενα αυτά ιδιαίτερα αγαπητά.

Το μυθοπλαστικό έργο της Άλκης Ζέη έχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία που διαπλέκονται με ιστορικά γεγονότα και με κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις που συνυφαίνονται με την ίδια της τη ζωή. «Άθελά μου η ζωή μου μπλέχτηκε μέσα στην ιστορία κι έγινα κι εγώ ένα κομμάτι της. Το συγγραφικό μου λοιπόν έργο, θέλω δε θέλω, είναι γεμάτο ιστορία».

Τα ιστορικά γεγονότα στο έργο της συνδέονται συχνά με τη μαρτυρία, αφού η συγγραφέας, με την παρεμβολή αυτοβιογραφικών στοιχείων, συμμετέχει, επεμβαίνει στην ιστορία, διαλέγεται μαζί της και διερευνά τη σχέση του εαυτού της με το περιβάλλον. Η ιστορία προσφέρεται στον αναγνώστη των έργων της όχι μέσα από την απαρίθμηση και την περιγραφή των γεγονότων, αλλά μέσα απο την υποκειμενική μαρτυρία και το προσωπικό βίωμα που διαχέονται στα μυθοπλαστικά πρόσωπα των μυθιστορημάτων της.

Όλα τα μυθιστορήματα της Άλκης Ζέη, απότοκος προσωπικών και συλλογικών εμπειριών, ιστορικών γεγονότων και κοινωνικών προβλημάτων, διακρίνονται για την αφηγηματική δεινότητα και τεχνική. Η χρήση σύγχρονων αφηγηματικών τεχνικών, όπως ο εγκιβωτισμός, η έντεχνη ενσωμάτωση διακειμένων, ο εσωτερικός μονόλογος, η ένθεση αλληλογραφίας, οι εναλλαγές αφηγητή (πρωτοπρόσωπου, τριτοπρόσωπου) από μυθιστόρημα σε μυθιστόρημα, οι πολλαπλές οπτικές γωνίες θέασης των γεγονότων, η χρήση του χρόνου μέσα από επιταχύνσεις, αναδρομές και προαγγελίες, τα σχόλια και οι περιγραφές, κυρίως όμως η διαγραφή των χαρακτήρων και η δυναμική εξέλιξη της πλοκής των μυθιστορημάτων, καθώς και η πολυσήμαντη χρήση της παραστατικής γλώσσας αποκαλύπτουν τη δυναμική της γραφής της.

Παράλληλα, η θέαση των γεγονότων μέσα από την παιδική ματιά και χρήση του χιούμορ που εξισορροπούν το ρεαλιστικό ύφος των κειμένων, καθιστούν τα έργα της ιδιαίτερα αγαπητά στο παιδικό και νεανικό αναγνωστικό κοινό. Τέλος, ο σεβασμός στην ιστορική αλήθεια, η διακριτική προβολή ιδεολογικών μηνυμάτων, η αναφορά σε επίμαχα ιστορικά γεγονότα και κοινωνικά προβλήματα χωρίς υπεκφυγές και αποσιωπήσεις που σηματοδοτούν τα βιβλία αυτά, καθιστούν την Άλκη Ζέη πρωτοπόρο στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Αυτό επιβεβαιώνεται τόσο από τις ελληνικές και διεθνείς βραβεύσεις και διακρίσεις του έργου της, όσο και από το γεγονός ότι αυτό αποτελεί αντικείμενο μελέτης, έρευνας και διδασκαλίας στα πανεπιστήμια.

Άρθρο της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου, Καθηγήτριας Ελληνικής και Παιδικής Λογοτεχνίας ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Αθηνών, στο περιοδικό «Διαβάζω», τεύχος 528, Απρίλιος 2012